David Barnouw

Over ‘De vergelding’ van Jan Brokken.

De Volkskrant besteedde gisteren maar liefst twee volle pagina’s aan het nieuwe boek van Jan Brokken en vooral aan de reacties die zijn boek opriepen in het dorp waar De vergelding zich afspeelt; Rhoon, onder de rook van Rotterdam. Ik denk dat dat niet ten onrechte is, want zijn boek, met als ondertitel ‘een dorp in tijden van oorlog‘, is een buitengewoon fascinerend verhaal over ‘die rotoorlog’.

Toen Brokken over zijn geboorteplaats Rhoon de autobiografie Mijn kleine waanzin schreef, was hij ervan overtuigd dat er in dit dorp tijdens de oorlog weinig belangrijks was voorgevallen. Dat nu was ver bezijden de waarheid. Er waren tijdens de oorlogsjaren niet alleen veel actieve verzetsmensen, meer dan 170 onderduikers en dertig ‘Moffenhoeren’ in Rhoon aanwezig, maar ook zeven doden te betreuren. In oktober 1944 was een Duitse soldaat omgekomen door ’s avonds tegen een losse elektriciteitsdraad aan te lopen; ‘sabotage’ was de Duitse reactie en zeven inwoners werden standrechtelijk geëxecuteerd.
Brokken probeert niet alleen de gang van zaken te reconstrueren, maar geeft een kijkje in de microkosmos van Rhoon, waar Rooms-Katholieken, Protestanten, Gereformeerden en niet-gelovigen samenleven. De oorlog heeft voor allen andere gevolgen, maar er is één rode draad; na de oorlog zwijgt men over de vuile kanten, tegenover elkaar en zeker tegenover buitenstaanders. Het is Brokken gelukt ‘de kleine oorlog’ een gezicht te geven.
Eind 2011 jaar zorgde De afrekening: ontmaskering van het gewapend verzet, een vergelijkbare studie (platteland, oorlog, verzet & collaboratie), voor veel opwinding in het Westland, maar daar kende de auteur de uitslag al en werkte er naar toe. Het lezen van De vergelding is daarmee vergeleken een aangename verademing.

David Barnouw klom in de pen naar aanleiding van de plannen van de KNAW om te komen tot een Humanities Cluster in Amsterdam. E-humanities, of digital humanities, spelen een belangrijke rol in de plannen.

Hij waarschuwt tegen een te grote nadruk op de e-humanities. 
Door fans van de e-humanities wordt vaak verwezen naar het Republic of Letters project van Stanford University. Het is een bijzonder project, waar men vele tienduizenden brieven van intellectuelen tussen 1400 en 1800 heeft gebruikt. Een mooi voorbeeld is Benjamin Franklin, die zo’n 15.000 brieven heeft geschreven en ontvangen.

Het moge duidelijk zijn dat zonder digitalisering van deze brieven het duizenden mensuren zou kosten om ze te lezen, laat staan ze te analyseren. Schrijver en plaats, ontvanger en plaats en de datum zijn de metadata die gebruikt zijn om de correspondentie te visualiseren. Dat is letterlijk gedaan met landkaarten waar talloze lijnen de correspondentie verbeelden en waar je kunt zien waar de meeste brieven vandaan kwamen en waar ze terechtkomen. Je kunt een naam en een datum invullen en voila, je ziet wie wanneer aan wie schreef.
En zo kun je zien dat Voltaire maar weinig brieven naar Engeland schreef; een feit dat bij Voltaire-kenners natuurlijk allang bekend is. Zonder een inhoudelijke analyse van al de brieven kom je ook niet veel verder dan te constateren dat ze bijvoorbeeld in Parijs erg veel schreven en minder in Amsterdam. En dat heet dan e-humanities. ‘Letters — actual ink on paper — were the Internet of the 18th century’s Enlightenment period,’ zeggen ze in Stanford en dat klopt natuurlijk wel; internet met al zijn voor- en nadelen.